Słońce – źródło życia, energii i dobrego samopoczucia. Niestety, jego promieniowanie, choć niezbędne, niesie ze sobą także potencjalne zagrożenia dla naszej skóry. Uszkodzenia DNA, przedwczesne starzenie się, fotodermatozy, a nawet nowotwory skóry – to tylko niektóre konsekwencje braku odpowiedniej ochrony przed promieniowaniem ultrafioletowym (UVR). W dzisiejszym wpisie na blogu przyjrzymy się bliżej fotoprotekcji, omówimy rodzaje promieniowania UVR, wskaźniki ochrony przeciwsłonecznej i rozwiejemy najczęstsze mity. Dowiesz się, dlaczego ochrona przed słońcem jest tak ważna i jak robić to skutecznie, zgodnie z najnowszymi wytycznymi.
Promieniowanie ultrafioletowe (UVR) odgrywa kluczową rolę w procesie starzenia się skóry, uszkodzeniach DNA oraz powstawaniu wielu chorób, w tym nowotworów skóry. Warto poznać podstawy, by chronić swoją skórę zgodnie z najnowszymi wytycznymi. Promieniowanie ultrafioletowe (UVR) to część widma elektromagnetycznego, które dociera do ziemi ze słońca. Dzieli się na trzy główne rodzaje: UVC, UVB i UVA. Każdy z nich charakteryzuje się inną długością fali i różnym wpływem na skórę.
UVC (200-290 nm): Jest to najbardziej niebezpieczny rodzaj promieniowania UVR, jednak na szczęście pochłaniany jest w 100% przez warstwę ozonową atmosfery.
UVB (290-320 nm): Odpowiada za powstawanie opalenizny, ale także oparzeń słonecznych. Promieniowanie UVB uszkadza bezpośrednio DNA komórek skóry, prowadząc do powstawania fotoproduktów, takich jak dimery tymidynowe. Jego natężenie jest najsilniejsze w godzinach okołopołudniowych. Warstwa ozonowa pochłania około 90% promieniowania UVB.
UVA (320-400 nm): Dzieli się na UVA1 (340-400 nm) i UVA2 (320-340 nm). Promieniowanie UVA dociera do głębszych warstw skóry, powodując jej starzenie się. Dzieje się to poprzez uwalnianie kolagenazy i wzrost aktywności metaloproteinaz, enzymów odpowiedzialnych za rozkład kolagenu. UVA przyczynia się także do pośredniego uszkodzenia DNA przez wolne rodniki tlenowe, co prowadzi do nadmiernego gromadzenia się w skórze komórek Langerhansa, komórek zapalnych i miejscowego zapalenia. Natężenie promieniowania UVA jest stałe przez cały dzień i przenika ono przez szyby, dlatego jesteśmy na nie narażeni nawet w pomieszczeniach i podczas jazdy samochodem. UVA odgrywa również istotną rolę w rozwoju fotodermatoz.
Promieniowanie UVA i UVB działają synergistycznie, zwiększając ekspresję genu p53, co prowadzi do kancerogenezy i stresu oksydacyjnego.
Filtry UV – co powinniśmy wiedzieć?
Filtry przeciwsłoneczne dzielą się na dwie główne kategorie: chemiczne i fizyczne (mineralne).
- Filtry chemiczne: absorbują promieniowanie UV, zamieniając je na ciepło. Przykłady to PABA, benzofenony, cynamoniany, salicylany.
- Filtry fizyczne: odbijają i rozpraszają UV, np. tlenek cynku, dwutlenek tytanu — ich masa cząsteczkowa powyżej 500 Da zapewnia fotostabilność.
- Współczynnik SPF: oznacza, ile razy dłużej można się opalać bez powstania rumienia w porównaniu do skóry niechronionej. Aby skutecznie chronić, zaleca się stosowanie filtrów o SPF minimum 30–50.
Ważne: Masa cząsteczkowa filtra powinna wynosić powyżej 500 Da, aby zminimalizować ryzyko wchłaniania przez skórę.
Co wpływa na skuteczność ochrony przeciwsłonecznej
- Stosunek UVA do UVB: rekomendowany minimum 1/3.
- Odporność na wodę: sprawdzana przed i po kąpieli; filtr wody odpornej musi zachować SPF 50 nawet podczas 2-krotnej, 20-minutowej kąpieli.
- Trwałość: filtry organiczne są mniej fotostabilne niż fizyczne, dlatego zwracaj uwagę na datę ważności i producenta.
Inne Czynniki Wpływające na Ekspozycję na UVR
Oprócz rodzaju promieniowania UVR, na naszą ekspozycję wpływają także inne czynniki:
Szerokość geograficzna: Im bliżej równika, tym większa transmisja UVR do powierzchni Ziemi (wzrasta o około 3% na każdy stopień szerokości geograficznej).
Wysokość nad poziomem morza: Na każde 300 metrów npm transmisja UVR wzrasta o około 10%.
Odbicie od powierzchni: Gleba odbija około 10% UVR, natomiast śnieg, lód, piasek, szkło i metal mogą odbijać nawet do 85% UVR.
Głębokość wody: Promieniowanie UVR przenika do około 60 cm poniżej powierzchni wody.
Fakty i mity o fotoprotekcji
Fotoprotekcja to zbiór działań mających na celu ochronę skóry przed szkodliwym działaniem promieniowania UVR. Obejmuje ona zarówno stosowanie kremów z filtrem, jak i unikanie słońca w godzinach największego nasilenia promieniowania, noszenie odpowiedniej odzieży ochronnej i okularów przeciwsłonecznych.
- Regularne stosowanie kremów z filtrem opóźnia starzenie się skóry i działa profilaktycznie przy chorobach fotodermatozach.
- Oparzenia słoneczne to czynnik zwiększający ryzyko czerniaka.
- Chociaż fotoprotekcja zmniejsza ryzyko BCC, wciąż nie ma jednoznacznych dowodów, że całkowicie eliminuję to ryzyko.
- Filtry organiczne są bardziej fotostabilne od chemicznych i ich skuteczność zależy od odpowiedniej aplikacji.
Aby skutecznie chronić skórę przed szkodliwym działaniem UVR, stosuj filtry przynajmniej od SPF 30, pamiętaj o dużej dawce (np. 2 mg/cm² skóry), a także o regularnym odświeżaniu produktu. Warto również pamiętać, że ochrona przed UVA i UVB jest kluczowa — tylko wtedy minimalizujemy ryzyko powstawania przebarwień, starzenia się skóry i nowotworów.
Wskaźniki Ochrony Przeciwsłonecznej – co oznaczają liczby na opakowaniu?
Wybierając krem z filtrem, warto zwrócić uwagę na kilka kluczowych wskaźników:
SPF (Sun Protection Factor): Określa stopień ochrony przed promieniowaniem UVB. Wartość SPF informuje, ile razy dłużej możemy przebywać na słońcu bez ryzyka oparzenia w porównaniu do sytuacji, gdybyśmy nie stosowali żadnej ochrony. Minimalny zalecany SPF to 30.
Wskaźniki ochrony w zakresie UVA: Istnieją różne metody pomiaru ochrony przed promieniowaniem UVA, takie jak trwała pigmentacja, bezpośrednia pigmentacja, wskaźnik ochrony UVA i krytyczna długość fali. Ważne jest, aby krem z filtrem zapewniał szerokopasmową ochronę, czyli chronił zarówno przed UVB, jak i UVA. Minimalny stosunek filtrów UVA do UVB to 1/3.
Pamiętaj: Maksymalny deklarowany współczynnik SPF może wynosić 50+ zgodnie z dyrektywą z 2009 roku.
Kontrowersje wokół filtrów przeciwsłonecznych – co musisz wiedzieć?
Niektóre filtry chemiczne budzą kontrowersje ze względu na potencjalne działanie hormonalne. Przykładem jest 4-metylobenzylidenokamfora, która wykazuje najsilniejszy efekt estrogenowy, oraz oksybenzon, który również może wpływać na gospodarkę hormonalną (potwierdzone w badaniach na zwierzętach). Należy jednak pamiętać, że negatywne skutki u ludzi mogą wystąpić dopiero po długotrwałym, codziennym stosowaniu. Oksybenzon jest stosowany w filtrach przeciwsłonecznych od 1978 roku i do tej pory nie stwierdzono negatywnego wpływu na gospodarkę estrogenową u ludzi.
Alergie: Najczęstszymi alergenami w kosmetykach z filtrami przeciwsłonecznymi są NLPZty (ketoprofen, etofenamat), a następnie filtry chemiczne (oktokrylen, benzofenon-3, awobenzon). Benzofenon-3 może wywoływać zarówno alergie, jak i fotoalergie.
Skuteczność fotoprotekcji zależy nie tylko od rodzaju filtra, ale także od sposobu jego stosowania. Oto kilka zasad, których warto przestrzegać:
Ilość: Osoba dorosła powinna nałożyć jednorazowo 30-35 ml kremu na całą powierzchnię skóry eksponowaną na słońce. Stosuj zasadę łyżeczki: 1 łyżeczka (5 ml) na twarz, głowę i szyję oraz na każde ramię i przedramię, 2 łyżeczki (10 ml) na tułów (przód i tył) oraz na każdą nogę.
Częstotliwość: Aplikuj krem z filtrem nie rzadziej niż co 2 godziny, a także po każdym spoceniu się, kąpieli lub wytarciu ręcznikiem.
Czas: Nałóż krem z filtrem około 20 minut przed wyjściem na słońce, aby składniki aktywne mogły się wchłonąć w skórę.
Pora roku: Wiosną i latem stosuj kremy z filtrem o SPF minimum 30, jesienią i zimą – minimum 15. Osoby z nadwrażliwością na UVR lub przyjmujące leki fototoksyczne powinny stosować SPF minimum 15 przez cały rok.
Fotoprotekcja dla dzieci – szczególna troska
Skóra dzieci jest szczególnie wrażliwa na działanie promieniowania UVR, dlatego fotoprotekcja u najmłodszych wymaga szczególnej uwagi.
Niemowlęta poniżej 6. miesiąca życia: Nie należy eksponować dziecka na słońce. Stosuj odpowiednie nakrycie ciała i głowy, a krem ochronny aplikuj jedynie na małe powierzchnie ciała, gdy nie ma możliwości uniknięcia ekspozycji.
Niemowlęta powyżej 6. miesiąca życia i małe dzieci: Stosuj odpowiednie ubranie ochronne na całe ciało i głowę, ogranicz ekspozycję na słońce między godziną 10 a 16, nakładaj dziecku okulary przeciwsłoneczne oraz stosuj preparaty ochronne UVB/UVA SPF > 15. Na wyjątkowo wrażliwe okolice (nos, policzki, małżowiny uszne, ramiona) aplikuj preparat zawierający tlenek cynku lub dwutlenek tytanu.
Suplementacja witaminy D: Dzieciom w wieku niemowlęcym i wczesnodziecięcym zaleca się suplementację witaminy D w dawce 400 j. dziennie.
Dzieci do 2 r.ż. filtry fizyczne, potem można chemiczne.
Regularne stosowanie filtrów u dzieci może ograniczyć rozwój znamion melanocytowych.
Dodatkowe formy ochrony przed UVR
Oprócz kremów z filtrem, warto pamiętać o innych formach ochrony przed słońcem:
Odzież ochronna: Wybieraj odzież z filtrem UVR (UPF minimum 40, transmisja UVA <5%).
Okulary przeciwsłoneczne: Chronią oczy przed szkodliwym działaniem promieniowania UVR, zapobiegając takim chorobom jak zaćma, keratitis, skrzydlik, retinopatia słoneczna i tłuszczyk.
Kapelusze i czapki: Kapelusz z rondem o szerokości 7,5 cm zapewnia ochronę nosa (SPF7), policzków (SPF3), szyi (SPF5) i brody (SPF2).
Choroby wywołane promieniowaniem UVR
Długotrwała ekspozycja na promieniowanie UVR może prowadzić do rozwoju wielu chorób skóry i oczu, w tym:
Nowotwory skóry (czerniak, rak podstawnokomórkowy, rak kolczystokomórkowy)
Fotodermatozy (wielopostaciowe osutki świetlne, hydroa vacciniforme, actinic prurigo, chronic actinic dermatitis, pokrzywka świetlna)
Zaćma
Keratitis
Skrzydlik
Retinopatia słoneczna
Tłuszczyk
Fakty i mity o fotoprotekcji
Na koniec rozwiejemy kilka popularnych mitów na temat fotoprotekcji:
Mit: Krem z filtrem wystarczy na cały dzień.
Fakt: Krem z filtrem należy reaplikować co 2 godziny, a także po każdym spoceniu się, kąpieli lub wytarciu ręcznikiem.
Mit: Filtry przeciwsłoneczne uniemożliwiają syntezę witaminy D.
Fakt: Filtry przeciwsłoneczne nie wpływają znacząco na syntezę witaminy D.
Mit: Opalenizna chroni przed słońcem.
Fakt: Opalenizna zapewnia jedynie minimalną ochronę przed promieniowaniem UVR (SPF około 2-4).
Mit: Osoby o ciemnej karnacji nie muszą stosować fotoprotekcji.
Fakt: Osoby o ciemnej karnacji są mniej narażone na oparzenia słoneczne, ale wciąż mogą ulec uszkodzeniom skóry spowodowanym promieniowaniem UVR.
Warto wiedzieć: Nie wykazano jednoznacznie zmniejszenia ryzyka raka podstawnokomórkowego (BCC) w wyniku regularnego stosowania fotoprotekcji (stwierdzono tendencję), ale fotoprotekcja opóźnia fotostarzenie się skóry na poziomie klinicznym i molekularnym oraz działa profilaktycznie przy fotodermatozach. Oparzenia skóry są czynnikiem ryzyka powstania czerniaka.
Rekomendacje dla pacjentów:
1. Szukaj cienia i ograniczaj przebywanie na słońcu, szczególnie pomiędzy godziną 10 a 14.
2. Wkładaj odpowiednie ubranie: kapelusz, czapka z daszkiem, bluzki lub koszule z długimi rękawami, długie spodnie, okulary przeciwsłoneczne.
3. Stosuj codziennie nowoczesne kremy z filtrami UVA/UVB z SPF wynoszącym co najmniej 15.
4. Przy dłuższym pobycie w warunkach plenerowych stosuj wodooporne nowoczesne preparaty ochronne UVA/UVB z SPF co najmniej 30.
5. Nałóż ok. 30 ml preparatu ochronnego na całe ciało przed wyjściem na dwór.
6. Przebywając na dworze, powtarzaj aplikację kremu co 2 godziny i zawsze bezpośrednio po kąpieli wodnej lub po spoceniu.
